 |
Data urodzenia | 1868-00-00 | |||
| Miejsce urodzenia | Siedlce | ||||
| Data śmierci | 1938-11-23 | ||||
| Miejsce śmierci | Warszawa | ||||
| Pseudonimy i kryptonimy |
|
||||
| Powiązania | ID: psb.24583.1 |
||||
| VIAF ID | 16146066 | ||||
| Warianty nazwisk | Przewoska; Przewóska-Helja; | ||||
|
Domena publiczna: |
Poetka, publicystka, tłumaczka, filozofka, działaczka oświatowa. Urodziła się 29 listopada 1868 w Siedlcach w rodzinie kontrolera kasy powiatowej Dominika Augusta Przewóskiego (ok. 1820–1879) i Leontyny z Doliwa-Klimeckich, była siostrą Edwarda Przewóskiego, który wpłynął na jej wykształcenie i literackie początki oraz Zofii Przewóskiej-Czarnockiej. Szkołę średnią ukończyła w Warszawie. W latach 1889–1891 studiowała filozofię, psychologię i fizjologię w Paryżu – przebywała tam razem z bratem. W czasie studiów na Sorbonie zainteresowała się okultyzmem, brała udział w wydarzeniach organizowanych przez środowiska spirytystyczne. Po powrocie do Warszawy pracowała jako działaczka oświatowa, angażując się w prace nad tajnym nauczaniem. W 1900 r. odbyła ponownie podróż do Paryża, gdzie na kongresie „De l’humanité” zaprezentowała odczyt Kobieta i postęp ludzkości. Około 1906 r. zawarła znajomość z Mieczysławem Geniuszem. Wspierała go m.in. w 1910 r. w próbie utworzenia Ogniska Badań Ezoterycznych i Metapsychicznych – ośrodka badań wiedzy tajemnej. Po śmierci Geniusza założyła Ognisko Uświadomienia Narodowego (jego imienia), którego zadaniem było pielęgnowanie spuścizny po Geniuszu i krzewienie jego idei. Była też członkinią Towarzystwa Literatów i Dziennikarzy Polskich – w 1928 r. jego działacze wystąpili z wnioskiem o przyznanie jej emerytury. W czasie intensywnej pracy w Ognisku, borykająca się od wielu lat z problemami finansowymi, a ponadto dorabiająca jako korepetytorka, Przewóska podupadła na zdrowiu, a po likwidacji instytucji z powodu zagrożenia bezdomnością jej stan jeszcze się pogorszył. Zmarła 23 listopada 1938 w Warszawie.
W 1887 roku Przewóska debiutowała opublikowanym w „Gazecie Świątecznej” opowiadaniem Przygody Marynki Wójnikówny na warszawskim bruku, które zostało rok później ogłoszone jako książka. Wydawała utwory prozatorskie w czasopismach oraz zbiorach W nieskończoność czy Sursum corda, a także przekłady z literatury czeskiej i artykuły m.in. o tematyce etycznej i pedagogicznej oraz sprawozdania z odczytów. Żywo interesował ją ezoteryzm, czego świadectwem był tom Z nowych dni. Syntetyczny zarys końca wieku, w którym znalazły się publikowane wcześniej na łamach periodyków pisma o tematyce społeczno-kulturalnej, w tym literackiej.
Jeszcze podczas pobytu we Francji, dzięki wsparciu brata nawiązała kontakty z emigracją polską. Prace poświęcone literaturze ogłaszała co najmniej od lat 90. XIX w. i jako literatka pozostawała aktywna niemal do śmierci. Po powrocie do kraju swoje wypowiedzi zamieszczała w czasopismach warszawskich, m.in. w „Bluszczu”, „Niwie”, „Przeglądzie Tygodniowym”, „Przeglądzie Filozoficznym” oraz „Głosie”.
Źródłem inspiracji i odniesienia było początkowo dla pisarki piśmiennictwo europejskie, które rozpatrywała w kontekście ogólnoeuropejskich zmian kulturowych. Istotne miejsce w dorobku Przewóskiej zajmował także polski romantyzm, ważna była zwłaszcza mesjanistyczna myśl Zygmunta Krasińskiego syntetyzująca w jej ujęciu idee dwóch pozostałych wieszczów. Pisarka poświęciła twórcy m.in. osobne artykuły, wydane w „Bluszczu” (1913, nr 5, 7–8, 10, 13, 15, 17–18, 22, 25–26, 29–30, 32). Do romantycznej historiozofii jako fundamentu odrodzenia narodowego nawiązywała również w międzywojniu. Przewóska deklarowała niechęć do pozytywizmu, a zwłaszcza naturalizmu. W drugim wydaniu zbioru W nieskończoność pisała o nieprzychylnym odbiorze własnej twórczości literackiej przez krytykę pozytywistyczną. W poszukiwaniu rozwiązania problemów końca wieku odwoływała się m.in. do idei okultystycznych, szansę na odrodzenie cywilizacji „z ducha” widziała bowiem w syntezie nauk doświadczalnych i starożytnej wiedzy.
Przewóska literaturę postrzegała więc przede wszystkim jako nośnik wartości etycznych oraz środek kształtowania postaw społecznych, a za najważniejszy uważała komponent ideowy dzieł. Ceniła zwłaszcza utwory o potencjale dydaktycznym oraz emancypacyjnym, utrzymane jednak przeważnie w duchu konserwatywnym. Łączyło się to z jej zainteresowaniem ideą odrodzenia ludzkości, w którym najważniejszą rolę wyznaczała kobiecie – twórczość pisarek zajmowała w jej dorobku wyjątkowe miejsce. Szczególnym jej uznaniem cieszyła się Eliza Orzeszkowa; poświęciła autorce artykuł Eliza Orzeszkowa i jej stanowisko w ruchu kobiecym („Świat Kobiecy” 1905, nr 1–5). Nawiązała też znajomość z pisarką, planowała nawet utworzyć Związek Etyczny Kobiet, którego patronką miała być Orzeszkowa. W pracy przedstawiła w syntetycznej formie życie i twórczość powieściopisarki, eksponując promowane przez nią wartości i dostrzegając jej geniusz. Orzeszkowej, ale także Godlewskiej, przeciwstawiała Gabrielę Zapolską.
Przewóska nie zapisała się trwale w historii literatury, choć współtworzyła ważne dla swojej epoki tendencje.
TWÓRCZOŚĆ
Aforyzm, [W:] Dla głodnych! : pismo zbiorowe z utworów kobiecego pióra wydane staraniem Towarzystwa Oszczędności Kobiet, Lwów, nakł. Towarzystwa Oszczędności Kobiet, 1890, s. 44.
Aleksander Kraushar: Warszawa nowożytna, „Bluszcz”, 1915, nr 17, s. 133-134.
Chryste, O Chryste… Na Polską Macierz Szkolną, [W:] "Jednodniówka" 3 maja 1917, [Warszawa, s.n.], 1917, s. 37.
Dobre i złe sugestie. (Bankructwo przeżytych haseł. Brzaski odrodzenia. Reakcja na korzyść idealizmu), „Głos”, 1891, nr 15, s. 174.
Dziejowa prawda Polski: zarys nowego komentarza do dziejów ducha polskiego, Warszawa, "Księgarnia Polska", 1927.
900-lecie koronacji Crobrego, „Harcerz”, 1925, nr 18, s. 3-5.
Eliza Orzeszkowa i jej stanowisko w ruchu kobiecym, „Świat Kobiecy”, 1905, nr 1, s. 1-3; nr 2, s. 13-14; nr 3, s. 25-26; nr 4, s. 37-39; nr 5 s. 49-52.
Eliza Orzeszkowa w literaturze i w ruchu kobiecym: zarys syntetyczny, Lwów, nakł. Księgarni H. Altenberga 1906.
Eliza Orzeszkowa w literaturze i ruchu kobiecym: zarys syntetyczny, Wyd. 2., Kraków, nakł. Księgarni Ludowej K. Wojnara, 1909.
Eliza Orzeszkowa w literaturze i w ruchu kobiecym: zarys syntetyczny: list jubilatki, Lwów, Księgarnia H. Altenberga 1906.
Eliza Orzeszkowa w literaturze i w ruchu kobiecym: zarys syntetyczny. List jubilatki, Wyd. 2., Kraków, "Księgarnia Ludowa K. Wojnara", 1909.
Ellen Key w świetle postępowych dążeń ruchu kobiecego oraz reformy wychowawczej. Studium syntetyczne, „Bluszcz”, 1906, nr 42, s. 503–505; nr 43, s. 516.
Ellen Key w świetle postępowych dążeń ruchu kobiecego oraz reformy wychowawczej. Zarys syntetyczny, „Bluszcz”, 1907, nr 1, s. 8–9; nr 2, s. 17–18; nr 3, s. 30–31; nr 4, s. 40–41; nr 6, s. 61–62; nr 7, s. 73–74; nr 20, s. 213–214; nr 21, s. 225–226; nr 24, s. 268–270; nr 32, s. 357–358; nr 33, s. 369; nr 35, s. 391; nr 36, s. 404; nr 41, s. 462–464; nr 42, s. 474–475; nr 43, s. 483–485.
Fryderyk Nietzsche jako moralista i krytyk: studyum filozoficzne, Warszawa, H. Cohn, 1894.
Idea polska w wychowaniu, „Bluszcz”, 1914, nr 27, s. 289–290; nr 28, s. 302–303; nr 29, s. 314–316.
Intuicja kobieca w świetle nowej wiedzy, „Głos”, 1892, nr 44, s. 518.
Jadwiga Łuszczewska (Deotyma) i jej salon literacki, „Rzeczpospolita”, 1928, nr 315.
Kato: powieść współczesna. Cz. 1, wspołaut. L. Godlewska, Lwów, [s.n.], 1912.
Krasińskiego filozofia Czynu, „Bluszcz”, 1912, nr 10, s. 110-111; nr 11, s. 121-122.
Liga obrony moralności, „Bluszcz”, 1924, nr 45, s. 829.
Ludwika Bouffałówna, „Bluszcz”, 1913, nr 12, s. 123.
Mieczysław Geniusz: dzieje żywota: (z kart pamiętnikowych): z lat wojny, Warszawa, F. Hoesick, 1937.
Między nami, „Świat Kobiecy”, 1905, nr 35 str. 406-408.
Miłość i małżeństwo. (Postulaty reformy obyczajów), „Bluszcz”, 1909, nr 8, s. 79-80; nr 9, s. 90-92; nr 11, s. 116; nr 12, s. 126-127; nr 13, s. 139; nr 14, s. 152–153; nr 18, s.195-196.
Na dobie, „Bluszcz”, 1903, nr 50, s. 593-594; nr 51, s. 601-602.
Na Passy u Duchińskich, „Tygodnik Mód i Powieści”, 1910, nr 2, s. 12-13.
Nasza Jubilatka: profil duchowy, „Bluszcz”, 1914, nr 12, s. 121-122.
Nie zginęła i nie zginie… . Mazurek Zmartwychwstania. (na nutę: „Jeszcze Polska nie zginęła"), „Harcerz”, 1925, nr 18, s. 1-2.
Nowe słowo ruchu kobiecego. Zarys syntetyczny, „Bluszcz”, 1905, nr 23, s. 260–261; nr 24, s. 273-274; nr 25, s. 284–286; nr 26, s. 295-296; nr 27, s. 309–310.
O czytelnictwo ludowe, „Bluszcz”, 1914, nr 26, s. 283–284.
O ideę Krasińskiego: zarys syntezy, „Bluszcz”, 1913, nr 5; nr 7-9; nr 13; nr 15; nr 17-18; nr 22; nr 25-26; nr 29-30; nr 32.
O idei ruchu kobiecego w świetle idei postępu, „Nowe Słowo”, 1904, nr 23, s. 531–535.
O idei życia towarzyskiego, „Rodzina i Szkoła”, 1904, Nr 13-16, s. 212-216.
O Janie Kasprowiczu: słowo wspomnienia, „Gazeta Poranna”, 1926, nr 214.
O kobiecie amerykańskiej, „Bluszcz”, 1903, nr 7, s. 80-81.
O nauczycielkach robót, „Bluszcz”, 1905, nr 16, s. 179.
O teozofię, „Bluszcz”, 1912, nr 19, s. 221-222.
Odczyty historyczne, [Sprawozdanie z odczytu Aleksandra Kraushara "Warszawa za czasów Stanisława Augusta"], „Bluszcz”, 1913, nr 46, s. 510-511. Odrodzona szkoła, „Bluszcz”, 1914, nr 37–38, s. 368–369.
Odsiecz Wiedeńska w poemacie Deotymy, „Kurier Warszawski”, 1933, nr 355.
Polska i jej twierdze bytu. Skład zasad narodowej samowiedzy twórczej, Wyd. Jubileuszowe, Katowice, Redakcja „Odrodzenia”, 1923.
Polska wobec burzy, [Z pism politycznych Zygmunta Krasińskiego], „Kurier Warszawski”, 1915, nr 52, s. 3.
Polski mickiewiczowskiej drogowskazy, „Bluszcz”, 1897, nr 18.
Poradnik dla matek. Przyrodolecznictwo, „Bluszcz”, 1914, nr 22, s. 235–236.
Przygody Marynki Wojnikówny na warszawskim bruku: powiastka, Warszawa, Księgarnia Krajowa Konrada Prószyńskiego i Gazeta Świąteczna, 1888.
Przygody Marynki Wójnikówny na warszawskim bruku: powiastka, Wyd. 2., Warszawa, K. Prószyński, 1895.
Reseurrecturus, [W:] Na szkołę polską, red. I. Dąbrowski, W. Rogowicz, Warszawa, Druk Piotra Laskauera, 1916, s. 66.
Rola Polki w odbudowie Polski Zjednoczonej, „Bluszcz” 1922, nr 13, s. 100-102.
Sursum corda, przedm. J. Kotarbiński; sylwetka autorki Z. Dębicki. Warszawa, Dom Książki Polskiej, [1932].
Ś.p. Janina Żyrkiewiczowa (Hanna Krzemieniecka), „Gazeta Warszawska”, 1930, nr 46A, s. 4.
Ś. p. Józefa Sawicka (Ostoja), „Kurier Warszawski”, 1920, nr 358, s. 3.
Ś. p. Mieczysław Geniusz, „Tygodnik Ilustrowany”, 1921, nr 2, s. 30.
Ś.p. Władysława Nidecka, „Bluszcz”, 1914, nr 20, s. 215.
Tragizm geniuszów, „Kurier Warszawski”, 1930, nr 4.
Twierdze Syonu, „Przegląd Narodowy”, 1914, nr 5, s. 516–523.
Twórczość Elizy Orzeszkowej. Przyczynek do kwestionariusza, „Przełom”, 1911, nr 13–16, s. 20–27; nr 17–18, s. 11–20.
W nieskończoność, Wyd. 2., Warszawa, [s.n.], 1911.
W Przyszłość. Kobieta przełomowa, „Bluszcz”, 1909, nr 16, s. 169–170; nr 17, s. 181–182;
W Przyszłość. Kobieta – reformatorka, „Bluszcz”, 1909, nr 48, s. 525–526.
W Przyszłość. Kultura człowieka etycznego, „Bluszcz”, 1909, nr 3, s. 21-22; nr 4, s. 34-35.
W Przyszłość. O prawa obywatelskie, „Bluszcz”, 1911, nr 10, s. 97–98.
W Przyszłość. (dokończenie) „Bluszcz”, 1911, nr 11, s. 106–108.
W Przyszłość. Odrodzeńcy, „Bluszcz”, 1910, nr 13, s. 137.
W Przyszłość. Przełomowcy, „Bluszcz”, 1909, nr 27, s. 289-290; nr 28, s. 301-302.
W Przyszłość. Rutyna w szkole, „Bluszcz”, 1911, nr 16, s. 157–158.
W Przyszłość. Szlakami postępu, „Bluszcz”, 1909, nr 43, s. 469-470.
W Przyszłość. W obronie prawa moralnego, „Bluszcz”, 1911, nr 5, s. 45–47.
W Przyszłość. Wynaturzeńcy, „Bluszcz”, 1909, nr 10, s. 101–102.
W sprawie kobiecej, „Bluszcz”, 1902, nr 29, s. 340.; nr 30, s. 353.
Wawelski dzwon, Warszawa, [s.n.], 1915.
Wiec w sprawie dziatwy poznańskiej, „Bluszcz” 1907, nr 16, s. 174–175.
Wskazania polityczne Zygmunta Krasińskiego, „Rzeczpospolita”, 1929, nr 53.
Wspomnienie, „Świat Kobiecy”, 1905, nr 37, s. 425-427.
Wychowanie jako szkoła życia, zarys syntezy, „Bluszcz” 1914, nr 23, s. 245–246; nr 24, s. 257–258; nr 25, s. 269–270.
Wykłady filozoficzne: kurs doktora filozofii Artura Chojeckiego, „Bluszcz”, 1913, nr 52, s. 582-583.
Z nowych dni: syntetyczny zarys końca wieku, Warszawa, A. G. Dubowski, 1901.
Z duchowego testamentu Elizy Orzeszkowej, „Bluszcz”, 1910, nr 24, s. 256-68.
Z nowych placówek, „Bluszcz” 1913, nr 27, s. 300–301.
Z postępem, „Bluszcz”, 1914, nr 10, s. 97–98.
Z postępem, „Świat Kobiecy”, 1905, nr 36, s. 416–418.
Z postępem. Nowe metody wychowania moralnego, „Bluszcz”, 1912, nr 47, s. 521–522.
Z postępem. O duszę kobiety, „Bluszcz”, 1912, nr 52, s. 585–586.
Z postępem. Szkoła a życie, „Bluszcz”, 1912, nr 38, s. 427–428.
Z postępem. Szkoły nowego typu, „Bluszcz”, 1912, nr 32, s. 359–360.
Z życia dzisiejszej studentki, „Życie”, 1891, nr 11, s. 166-168.
Z życia Miecz[ysława] Geniusza, „Gazeta Warszawska”, 1920, nr 325.
Z życia nauczycielki, „Bluszcz”, 1900, nr 35, s. 277-279; nr 36, s. 283-285.
Z. Krasiński w perspektywie 75-lecia zgonu, „Kurier Warszawski”, 1935, nr 62.
Inne utwory
Apel pisarzy polskich do Ministra W. R, i O . P., „Świat”, 1937, nr 52, s. 24-25.
Posiedzenie protestacyjne przeciw nowej pisowni w Tow. Literatów i Dziennikarzy w Warszawie 18 listopada 1937, „Świat”, 1937 nr 52, s. 23.
Protest [W związku z przybierającą co raz wymowniejszy wyraz ogólną niechęcią do ostatniej reformy ortograficznej, niżej podpisani literaci, publicyści i dziennikarze wyrażają przeciw niej zdecydowany...], „Świat”, 1937, nr 23, s. 9.
Z za kulis literatury. [Dokumenty do sprawy poprawy bytu autorów], „Myśl Narodowa”, 1923, nr 16, s. 6-9.
Zjednoczenie autorów. [Powołanie Związku Zawodowego Literatów], „Sfinks”, 1909, T. 6, s. 48-59.
Tłumaczenia
Šmilovský A. V., Filozof starogórski: powieść, Warszawa, [s.n.], 1900.
Světlá K., Ostatnia pani Głogowska: powieść z drugiej połowy XVIII-go stulecia, Warszawa, [s.n.], 1903.
Světlá K., Z naszych walk i bojów; Oczarowana: powieści czeskie, Warszawa, [s.n.], 1900.
BIBLIOGRAFIA
Barańska M.,Przewóska Maria Czesława, [W:] Nowa Panorama Literatury Polskiej Słownik Krytyki Słownik Krytyki Literackiej XIX Wieku. [dostęp: 22.10.2025].
Bołdyrew A., Falkowska J., Koncepcje nowoczesnego wychowania społeczno-moralnego w Królestwie Polskim na przełomie XIX i XX wieku, „Lubelski Rocznik Pedagogiczny”, 2022, T. 41, z. 4, s. 7-21. DOI: 10.17951/lrp.2022.41.4.7-21
Daszyńska Z., M. Cz. Przewóskiej „Fryderyk Nietzsche jako moralista i krytyk. Studium filozoficzne”, „Niwa” 1894, nr 18, s. 430–431.
Dębicki Z., [Incipit] Działalność literacka i publicystyczna…, [W:] Sursum corda, przedm. J. Kotarbiński; sylwetka autorki Z. Dębicki. Warszawa, Dom Książki Polskiej, [1932], s. 10-11.
Dufrat J., Dyskusje wokół "nowego typu kobiety-obywatelki" w Drugiej Rzeczypospolitej, [W:] Procesy socjalizacji w Drugiej Rzeczypospolitej 1914-1939: zbiór studiów, red. A. Landau-Czajka, K. Sierakowska, Warszawa, Instytut Historii PAN, 2013, s. 105-121.
Dzhabagina A., Czytelniczki Nietzschego i ich głosy w pierwszych sporach o "Wiedzę radosną" : Maria C. Przewóska i Zofia Daszyńska-Golińska : co czytały autorki?, [W:] Czytanie : kobieta, biblioteka, lektura, red. A. Zawiszewska, A. Galant, Szczecin, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, 2015. s. 175-191.
Gawin M., Spór o równouprawnienie kobiet: (1864-1919), Warszawa : Instytut Historii PAN, 2015.
Gęsikowska K., „Wyższa kultura duchowa”: program i działalność Polskiego Towarzystwa Teozoficznego na Śląsku Cieszyńskim (1919-1931), Katowice, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2021.
Kończyc T., Ś.p. Maria Czesława Przewóska, „Kurier Warszawski”, 1938, nr 326, s. 24-25.
Limprechtówna A., Marja Czesława Przewóska o kobiecie, „Bluszcz”, 1924, nr 19, s. 281-282.
Maria Czesława Przewóska (1868-1938), [W:] Zapomniane głosy: krytyka literacka kobiet 1894-1918. T. 1, Wybór tekstów, oprac. A. Wydrycka, Białystok, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2006, s. 96-102.
Prażmowska T., Maria Czesława Przewóska: (sylwetka moralna), „Bluszcz”, 1911, nr 22, s. 231-232.
Polskie tradycje ezoteryczne 1890-1939. T. 1, Teozofia i antropozofia, red., M. Rzeczycka, I. Trzcińska, Gdańsk, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, 2019.
Sadlik M., „Największym pariasem rodu ludzkiego jest kobieta chrześcijanka” (?) Kościół i religia w dyskursie emancypacyjnym", "Przegląd Humanistyczny”, 2023, vol. 67, no. 2(481), s. 11-22. DOI: 10.31338/2657-599X.ph.2023-2.1
Skręt R., Przewóska Maria Czesława (1868-1938), [W:] Polski słownik biograficzny, T. 29, Wrocław, Zakład Narodowy im. Ossolińskich - Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, 1986, s. 36-38.
Słownik pseudonimów pisarzy polskich XV w. - 1970 r., T. 4, A-Ż., red. E. Jankowski. Wrocław, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1996, s. 562.
Walewska C., Wspomnienia i refleksje: z powodu jubileuszu M. Cz. Przewóskiej, „Bluszcz”, 1924, nr 38, s. 667.
Zawiszewska A., Między Młodą Polską, Skamandrem i Awangardą : kobiety piszące wiersze w dwudziestoleciu międzywojennym, Szczecin, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, 2014.
 |
| Domena publiczna: Z: W nieskończoność, Wyd. 2., Warszawa, [s.n.], 1911. |
| Szukaj w Archiwach: Przewóska Maria Czesława /pseudonim: Helia/ - literatka |
Autorka biogramu:
Utwór udostępniony na licencji Creative Commons BY-NC Uznanie autorstwa - Użycie niekomercyjne 4.0. Tekst licencji
